Ta historia to unikat, bo Stanisław Likiernik jest jedyną osobą, która mogła ją opowiedzieć. Dlaczego? Sprawdźmy. Jaki procent Polaków to inteligenci, tacy prawdziwi, niezwykle oczytani inteligenci? W tym zbiorze wyszukajmy osoby, które mają za sobą doświadczenie II wojny światowej. Wciąż jest w czym wybierać? To zawężajmy dalej. Wybierzmy z tej garstki żołnierzy Kedywu i uczestników powstania warszawskiego równocześnie. Na koniec zobaczmy, kto żyje do dziś i umysł ma niezmącony, jest więc w stanie wysnuwać wnioski na podstawie własnych doświadczeń i przeczytanych dokumentów, a także w mocnych słowach podważać zasadność tez z książki Piotra Zychowicza "Obłęd '44" (dla mnie pozycji obrzydliwej, dla Likiernika absurdalnej). Najprawdopodobniej zostaną prof. Bartoszewski (choć w sumie on nie, bo oczywiście nie działał w Kedywie) i Likiernik właśnie.

"Made in Poland" to rozmowa przeprowadzona przez dziennikarzy Emila Marata i Michała Wójcika z człowiekiem, który jest pierwowzorem postaci Kolumba ze słynnej książki Romana Bratnego. Poznajemy rasową biografię chłopaka z podziemia: syn oficera (prawdopodobnie agenta wywiadu), przed wojną konie, strzelanie, Marszałek na ścianie i duma z odzyskanej ojczyzny. W czasie okupacji podchorążówka, działalność w jednostce dywersyjnej AK i w końcu udział w powstaniu. Stach przeprowadza z kolegami legendarne, brawurowe, niekiedy przy tym nad podziw kiepsko przygotowane (tak po polsku: "szlachta na koń wsiędzie,/ Ja z synowcem na czele – i jakoś to będzie"*) akcje tzw. likwidacji szczególnie wrednych hitlerowców. Dżentelmen w starym stylu – gdy w czasie powstania jest operowany bez znieczulenia, oczywiście klnie z bólu i co chwila przeprasza asystujące dziewczęta.

Ale w książce chodzi nie tyle o ponowne opowiedzenie okupacyjnych historii, ile o zweryfikowanie mitów, pomyłek historyków, świadomych i nieświadomych przeinaczeń. Wszyscy rozmówcy są doskonale przygotowani. Pan Stanisław ma na niemal każdy temat solidnie wyrobione zdanie, a dziennikarze wiedzą, o co pytać.

Najbardziej interesuje ich powstanie. O nim mówi Likiernik gorzko, jako o sprawie z góry skazanej na porażkę, wielkiej tragedii. Twierdzi, że nawet jeśli – zgodnie z tezą prof. Davisa – dzięki powstaniu ocaliliśmy honor i czystą duszę, to przepłaciliśmy. Stracił wtedy niemal wszystkich przyjaciół. Do dziś widzi swoich kolegów, niemal dzieci, których zawodowi oficerowie wysyłali na czołgi z gołymi rękami. Nie zostawia suchej nitki na wojskowych, którzy zdecydowali o rozpoczęciu akcji. Rozprawia się z mitem, że powstanie i tak by wybuchło.

Niezwykle ciekawy jest w tej rozmowie wątek żydowski. Likiernik, na ogół bardzo trzeźwo myślący, sam mający żydowskich przodków, zacietrzewia się pytany o getto i powstanie w 1943 roku. Ma szalenie negatywny stosunek do policji żydowskiej i jakoś szczególnie – do Reicha-Ranickiego. Słynnemu krytykowi zarzuca czyny straszne. Biorąc pod uwagę, jaką osobą jest Likiernik, zarzuty nie mogą być całkiem bezpodstawne. Ale przecież nie był z rodziną Ranickiego na Umschlagplatzu! Trudno mi zrozumieć, dlaczego z taką pewnością oskarża. Czytałam piękną autobiografię Ranickiego i z zasady ufam ludziom, którzy kochają Tuwima, tak jak on. To dla mnie bardzo problematyczny fragment tej narracji. I oczywiście Likiernik nie jest antysemitą – przecież wspominałam, że to inteligent. Przypuszczam, że mogą tu grać nie do końca uświadomione wyrzuty sumienia. Np. działania AK mające wesprzeć powstańców z getta (próby wysadzenia muru) określa jako nawet nie symboliczne, lecz kompletnie nieznaczące.

Czy można potępiać AK-owców, że nie uznali powstania w getcie za swoje, że nie zrobili więcej? Nie mnie to oceniać. Może się dowiem z rozmów Anki Grupińskiej z żołnierzami getta warszawskiego ("Ciągle po kole")? Ale teraz, patrząc z perspektywy lat, czytając wspomnienia Edelmana, Bartoszewskiego, Likiernika, pamiętajmy, że tamten pierwszy zryw polskich obywateli miał wszystkie podstawowe cechy narodowego powstania: wyrastał z romantycznej tradycji, był heroiczny, wbrew rozsądkowi, z góry skazany na porażkę.


---
* Adam Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga szósta.


[Recenzję zamieściłam wcześniej na blogu]