Kilkaset lat później pewien arabski podróżnik odwiedził miasto na skraju Europy i zamyślił się nad losem imperium rzymskiego. "W pierwszych latach istnienia imperium Rum - napisał, mając na myśli cesarstwa rzymskie i bizantyńskie - nauki były tam czczone i cieszyły się powszechnym szacunkiem. (...) do chwili, kiedy pojawiła się religia chrześcijańska, która okazała się śmiertelnym ciosem dla systemu nauczania (...)".

Utraciliśmy coś więcej. (...) Zblakła pamięć o tym, że istniał opór wobec chrześcijaństwa. Idea, że filozofia walczyła wszystkimi dostępnymi jej środkami z nową wiarą, była - i jest - nieobecna w świadomości Europejczyków. Zatarła się pamięć o tym, że wiele osób odczuwało niepokój z powodu rozprzestrzeniania się gwałtownej, nietolerancyjnej religii. Idea, że widok palonych i burzonych świątyń nie wszystkich napawał radością, lecz wywoływał również obrzydzenie, stała się obca. Zapomniano o tym, że intelektualistów bulwersowały stosy palonych książek.

Chrześcijaństwo opowiadało kolejnym pokoleniom, że jego zwycięstwo nad dawnym światem wywołało powszechną radość, i w tę opowieść wierzono.*

---
* Catherine Nixey, "Ciemniejący wiek. O niszczeniu świata klasycznego przez chrześcijan", przeł. Jakub Jedliński, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2023, rozdział XVI (ebook).