Kończąc lekturę najpełniejszego dzieła Hermanna Hessego (1877-1962), niemiecko-szwajcarskiego pisarza i myśliciela, laureata Nagrody Nobla z 1946 roku, jakim to dziełem jest "Gra szklanych paciorków" (opublikowana w 1943 roku), wiemy, że wracamy z odwiedzin w krainie utopii. Ale jest to utopia nader różna od tych, do których przyzwyczaił nas wiek XX: nie przypomina w niczym ani "Nowego wspaniałego świata" Huxleya, ani "1984" Orwella. Utopia wyśniona przez Hessego przedstawia bowiem ideał spełniony, pod tym względem przypominający raczej dzieła Morusa, Bacona i Campanelli. (...)

Tu przyszłość XX wieku jawi się jako pobożne i uporządkowane Średniowiecze, rządzące się racjonalną dyscypliną w duchu XVIII wieku, ale też przeniknięte poetycką inspiracją natury w stylu Romantyzmu i wsparte na mistycznym fundamencie nie pozbawionym także cech orientalnych - taoistycznych i hinduistycznych. Jest to prawdziwa oaza ducha, cytadela wiedzy pielęgnowanej przez intelektualną arystokrację, wrogą zaangażowaniu w świecie zmysłów i "subiektywnej" duszy (...). Wszystko to nie znaczy, że ów uduchowiony świat nie zna konfrontacji ze światem hic et nunc, światem natury, duszy i uczucia. Ta konfrontacja właśnie wprowadza dynamikę i życie do idealnego obrazu "pedagogicznej prowincji" Zakonu Kastalii.

Główną (...) funkcją Zakonu Kastalii jest zachowanie i udoskonalenie gry szklanych paciorków, czemu służy skomplikowany system pedagogiczny, jego hierarchie i ceremonie.

Utopię Kastalii i jej gry poznajemy poprzez biografię jej największego mistrza i apostaty - Józefa Knechta. (...)

Kastalia, gra szklanych paciorków i życie jej magistra ludi Józefa Knechta - oto trojaka konstelacja utopii Hessego. A każdy poziom tej triady przenika napięcie między duchem a duszą, Geist i Seele*.

[z eseju dołączonego do powieści]



---
* Jerzy Prokopiuk, "Utopia i tragedia Hermanna Hessego: »Gra szklanych paciorków«", w: Hermann Hesse, "Gra szklanych paciorków", Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1995.