Literaturę można podzielić na tę, której poznawanie jest przyjemne i na taką, z którą zaznajomienie jest konieczne, by lepiej radzić sobie z wymienioną powyżej. Oczywiście możliwa jest tu także rekurencyjna zależność, wedle której poznać trzeba daną pozycję, by zaznajomić się skuteczniej z kolejną, która da postawy do czerpania przyjemności z jeszcze innej. Ale to czcze dywagacje. Ważne jest to, że zaliczenie danej lektury do kanonu „wymaganych” wcale nie znaczy, że będzie ona nieznośna. Doskonałym tego przykładem jest właśnie „Italczyk”. Ann Radcliffe to autorka o ogromnym znaczeniu. Jej dzieła miały niebagatelny wpływ na rozwój dopiero raczkującej powieści gotyckiej, która z kolei stała się podstawą literatury grozy - w prostej linii poprzedniczki horroru współczesnego. Ogromnie trywializując: gdyby nie było, kochani, tej znudzonej mieszczanki o wybujałej fantazji, nie byłoby twórczości Kinga.

Nastrój „Italczyka” balansuje na krawędzi ckliwego (choć wielce zjadliwego, zaręczam) sentymentalizmu i delikatnej atmosfery grozy. Jej podstawami są przede wszystkim opisy krajobrazów i wnętrz, a te – dla większości czytelników na nieszczęście – pisarka tworzyła przy każdej okazji, nie ograniczając się do kilku słów jedynie. Są one jednak na tyle malownicze i sprawnie przedstawione, że nie powinny być poczytywane za wadę – ba! wręcz przeciwnie! Czymże byłaby powieść gotycka bez malowniczych widoków, bez ruin i starych drzew? Są pewne zasady, a autorka – jako ich twórczyni po części – wiedziała, jak się do nich stosować.

Historia w tej powieści opisana jest na tyle interesująca, że nikt nie powinien mieć problemów z jej śledzeniem. Jest tu coś dla każdego: inkwizycja, mroczne klasztory, mroczne intrygi, tajemnice rodzinne, ucieczki, pościgi; są lochy i spotkania o północy. Akcja okraszona jest wieloma intrygami, które konsekwentnie są rozwiązywane na oczach czytelnika i gwałtownie pozbawiane elementu fantastycznego – co nie zawsze jest zaletą, ale wszak pani Radcliffe daleko było do wiary w siły nadprzyrodzone. Wszystko, co miało jakiekolwiek znaczenie, zostało dokładnie opisane, nie pozostawiając miejsca na niedomówienia. Wada czy zaleta – ma to swój urok. Bo i nie należy podchodzić do „Italczyka” jak do powieści przesyconej mrokiem i akcją. Ta literatura, stanowiąc podstawy współczesnego horroru, sama niewiele ma z nim punktów wspólnych. Czytając, miałem czasem wrażenie, że większy wpływ wywarły podobne powieści na Tolkiena, niż na Lovecrafta. Jest tu przecież przygoda, bogate (choć nieco naiwne) sylwetki bohaterów, jest „ten zły” i dobro musi zwyciężyć.

Nie nudziłem się, poznając losy niechcianej przez rodziców miłości Elleny i Vivaldiego. Nie nudziłem się nawet wtedy, gdy historia coraz bardziej stawała się romansem, a coraz mniej „gotyckim”. I doceniam rolę, jaką powieść ta odegrała w historii literatury. Tym bardziej zachęcam do jej lektury tych, którym horror czy groza jest chlebem i powietrzem, bo korzenie znać warto – nawet jeśli potrzeba do jej czytania trochę dystansu.