Kimże był ów tytułowy bohater, czyli budnik? Tym mianem określano na wschodnich terenach dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów przybywających tam z Mazowsza robotników leśnych. Zajmowali się oni karczowaniem puszcz, produkcją smoły i drobnych materiałów budowlanych. Zamieszkiwali w lasach, gdzie stawiali skromne budowle służące im jako mieszkania. Czyli budy. Stąd właśnie nazwa "budnik".

Akcja powieści Kraszewskiego rozgrywa się na Polesiu wołyńskim. Bohaterem jest stary budnik Bartosz. Mieszka on w skromnej chacie wraz z ciemnym i nieokrzesanym synem Maciejem oraz kilkunastoletnią córką Julusią, która jest dla niego najważniejszą osobą. Kocha ją jak nikogo innego na świecie. Jest wdowcem, gospodarstwo domowe prowadzi mu wdowa po jego bracie, pani Pawłowa. Bartosz to człek z gruntu dobry i uczynny, lecz zarazem niezwykle dumny. Ma specyficzne poczucie honoru - nie prosi nigdy o pomoc, nawet w najcięższych dla rodziny chwilach. Także najbliższym pragnie wpoić wartości takie jak: honor, prawość, uczciwość, samodzielność. Dlatego rodzina żyje skromnie, ale jest szczęśliwa. Jako najstarszy wiekiem i doświadczeniem, Bartosz jest nieformalnym przywódcą "budników" i autorytetem dla tych ludzi.

W Julusi kocha się panicz Jan (Jaśko), dziedzic pobliskiego folwarku, co próbuje wykorzystać Pawłowa. Kobieta pragnie, aby dziewczyna poszła na służbę do dworu. Uważa, iż dzięki uczuciu Jaśka do pięknej panny cała rodzina może mieć szansę na lepszy byt. Oczywiście z uwagi na charakter Bartosza wydaje się to zupełnie niemożliwe do urzeczywistnienia. Tytułowy bohater gardzi bowiem wyższymi warstwami społecznymi, mając o ich przedstawicielach jak najgorsze mniemanie. Sytuacja ulega zmianie, gdy na skutek intryg wrogów Bartosza on sam i jego syn zostają aresztowani i oskarżeni o kradzież. Wówczas Pawłowa realizuje swój śmiały plan. Za jej namową Julusia udaje się do dworu panicza Jaśka i tam otrzymuje posadę. Rodzinie zaczyna się dobrze powodzić. Skromne i naiwne dziewczę wierzy w uczucie pustego i zepsutego arystokraty. Nie może się doczekać, kiedy stanie z ukochanym na ślubnym kobiercu. Tymczasem dla panicza Jana dziewczyna jest kolejną "zabawką". I niczym więcej. Doprowadzi to do tragedii, a jej skutki dotkną całą rodzinę Bartosza....

"Budnik" jest niewątpliwie jedną z najciekawszych powieści społecznych Kraszewskiego. Odznacza się ciekawą akcją, doskonale zarysowanymi postaciami bohaterów, świetnymi opisami przyrody. Autor barwnie i szczegółowo przedstawił życie codzienne i obyczaje budników. Jest tu także nieszczęśliwa miłość, zdrada, tragedia i zemsta. Wszystko to sprawia, iż powieść czyta się z zainteresowaniem, a nawet z przyjemnością. I szybko, ponieważ jest krótka.

Polecam wielbicielom twórczości Kraszewskiego, ale nie tylko im. Warto sięgnąć po "Budnika".