W 1934 roku przy granicy ZSRR z Chinami został założony Żydowski Obwód Autonomiczny ze stolicą w Birobidżanie, będący w zamierzeniu odpowiedzią Stalina na syjonizm. Osiedlano tam ludność żydowską z całego imperium. "Czerwony Syjon" szybko jednak przestał pełnić swoją rolę – ośrodka kultury żydowskiej i języka jidysz. Fatalne warunki geograficzne oraz represje roku 1936 spowodowały jego rychły upadek, którego dopełniła fala wyjazdów mieszkańców po śmierci Stalina. Żydowski Obwód Autonomiczny istnieje do tej pory w obrębie Federacji Rosyjskiej. Żydzi stanowią tu jednakże niewiele ponad 1% ludności.

Tę mało znaną w Polsce "birobidżańską bajkę" przybliża w swojej powieści Aleksander Mielichow. Inspirując się losami izraelskiego pisarza Benziona Tomera, powołuje do życia Bencjona Szamira, polskiego Żyda z Biłgoraja. W dzieciństwie dzieli on tragiczny los polskiej diaspory żydowskiej, która po 17 września 1939, uciekając z rąk nazistów, trafiła w objęcia totalitaryzmu radzieckiego. Traumatyczne przeżycia z tego okresu – wywózka, gułag, śmierć bliskich, sierocińce – kiedy fizjologia zwyciężyła ludzką godność, a śmierć była zwyczajnym widokiem, zaważa na dorosłym życiu bohatera, będąc zarówno źródłem inspiracji dla jego twórczości, jak też punktem odniesienia dla codziennych sytuacji w "normalnym" życiu.

Wielki wpływ na chłopca wywarł jego dorosły przyjaciel z Biłgoraja – garbaty szewc Berl, naiwny wyznawca komunizmu. Wierząc, że uda mu się dotrzeć do Birobidżanu, gdzie będzie wcielał w życie założenia wyznawanej ideologii, jest gotów znieść wiele, z gułagiem włącznie. Benek długo pozostaje pod wrażeniem jego opowieści, które będzie mu dane zweryfikować dopiero pod koniec życia.

W drugiej części powieści mieszkający w Izraelu Bencjon Szamir udaje się w podróż do Rosji, gdzie odwiedza Czerwony Syjon. Konfrontuje "bajki" usłyszane w dzieciństwie z totalitarną rzeczywistością oraz tym, co po niej zostało: skansenem, "egzotyką wymarłych".


"»Czerwony Syjon« nie obala bajek o żydowskiej jedności, o poświęceniu żydowskich matek czy niezatapialności żydowskich Ulissesów - dopóki Żydzi wierzyli w bajki o sobie, starali się żyć w zgodzie z nimi. Upadek wiary w prawdziwość owych opowieści jest właśnie narodową degradacją. Zatem nie obalam mitów, stawiam jedynie pytanie: jaki poziom koszmaru bajki są w stanie wytrzymać?" - powiedział autor w wywiadzie dla "Nowoje Wremia", przedrukowanym w tygodniku "Forum" nr 41/2006.


Aleksander Mielichow (właśc. Aleksander Mejlachs; ur. 1947) – pisarz i publicysta rosyjski, zaliczany do tzw. szkoły petersburskiej. Młodość spędził w Kazachstanie, następnie studiował na wydziale matematyczno-fizycznym uniwersytetu w Leningradzie. Po studiach nie dopuszczono go do pracy w tajnym ośrodku badań jądrowych. Jest autorem kilkudziesięciu prac z zakresu matematyki. Jego pierwsze powieści powstały w latach 70., nie były jednak publikowane wskutek interwencji partii komunistycznej. Mielichow aktywnie działa w organizacji pomocy niedoszłym samobójcom. "Czerwony Syjon" to jego najnowsza powieść.


[Wydawnictwo Sic! 2007]