"Jakbyś kamień jadła" Wojciecha Tochmana jest niesamowitym przykładem, jak wiele ludzkiego cierpienia i ludzkich zbrodni może zmieścić się na stu trzech zaledwie stronach reportażu.

To książka o kobietach: matkach, żonach, siostrach i córkach mężczyzn pomordowanych podczas wojny w Bośni. Książka o ich bólu, tęsknocie, o ciągłej nadziei na odnalezienie szczątków bliskich, o rozpaczliwej próbie poradzenia sobie w tragicznej powojennej rzeczywistości. To historia bolesnych powrotów do miejsc, w których żyło się szczęśliwie... dopóki nie nadeszła wojna.

W książce tej pojawiają się też mężczyźni. Muzułmanie ekshumowani z kolejnych zbiorowych grobów oraz ci, którzy ocaleli - do dziś zmagający się z przeżytym koszmarem, kulący się pod razami niewidzialnych już oprawców.

Pojawiają się i Serbowie, ale ci unikają zdjęć i rozmów. Większość z nich ukrywa twarze w obawie, że zostaną rozpoznani przez ofiary i doprowadzeni przed Trybunał w Hadze.

Zdarzali się jednak wśród Serbów również ludzie tacy jak komendant, który pomógł zbiec trzem więzionym i gwałconym kobietom. Jedna z nich - Jasna, matka dwójki małych dzieci: dziewięciomiesięcznej Aili i czteroletniego Amara, z którymi została brutalnie rozdzielona i których po wojnie już nie dane jej było odnaleźć, mówi: "W każdym z nich [Serbów] widzę mordercę. (...) Ale kiedy jestem u siebie, w Mostarze, kiedy na nich nie patrzę, myślę inaczej: wszyscy przecież nie zabijali, każda zbrodnia ma swoje imię i nazwisko"*.

Większość z nas pamięta telewizyjne relacje z ogarniętej wojną Bośni, z bombardowanego Sarajewa - nie jest to odległa historia, którą znamy wyłącznie z podręczników czy opowiadań starszych ludzi. Byliśmy odległymi w przestrzeni, ale jednak świadkami tego, co rozegrało się choćby w Srebrenicy, gdzie Serbowie wymordowali od siedmiu do kilkunastu tysięcy muzułmanów (Bośniaków).

Dziś możemy tylko zadawać sobie pytanie, dlaczego w tak cywilizowanych, wydawałoby się, czasach nikt tej tragedii nie zapobiegł? Jak świat mógł dopuścić do tego ludobójstwa na ogromną skalę, bestialskich mordów o podłożu etnicznym? Jak mogliśmy dopuścić do tego, co wydarzyło się w Bośni?



---
* Wojciech Tochman, "Jakbyś kamień jadła", wyd. Fundacja Pogranicze, 2002.


[Recenzję zamieściłam wcześniej w serwisie podaj.net]