Italo Calvino urodził się w Hawanie w 1923 roku. Obracał się w środowisku zlaicyzowanym i antyfaszystowskim. Ten aktywistyczny tryb życia ma odbicie w jego twórczości. Początkowo problematyka książek publikowanych przez Włocha przypomina o tęsknocie za czasami nieskażonymi doktrynami, ideologią faszystowską. "Baśnie włoskie" czy trylogia o przodkach, w której skład wchodzą "Wicehrabia przepołowiony", "Baron drzewołaz" i "Rycerz nieistniejący", to literackie odcięcie się od realności i neorealizmu włoskiego, cieszącego się ogromną popularnością w latach pięćdziesiątych w Italii. Dystansowanie się od rzeczywistości to domena także późniejszej twórczości Calvina. Z tą różnicą, że pisarz porzucił groteskę i pastisz, by swoje nowe dzieła wypełnić duchem oniryzmu i eksperymentu. Lata siedemdziesiąte są okresem publikacji jego największych dzieł: "Niewidzialne miasta" i "Jeśli zimową nocą podróżny".

Twórczość Calvina charakteryzuje ogromna wrażliwość na przemiany współczesnej kultury. Jest to widoczne w ewolucji od neorealizmu do powieści powstałych dzięki inspiracji strukturalizmem. "Jeśli zimową nocą podróżny" stanowi literacką wykładnię artystycznej koncepcji pisarza. Dotyczy ona ufności w twórczą postawę odbiorcy, który winien aktywnie uczestniczyć w rekonstrukcji wątków, znaczeń i symboli, jakimi naszpikowana jest powieść. Idealny czytelnik nie może ślepo wierzyć w ponadczasowość tradycji literackich typowych dla kultury śródziemnomorskiej. Powinien odrzucić sztywne ramy konwencji, które stały się zbyt ograniczające dla wyobraźni twórcy. "Jeśli zimową nocą podróżny" to nie tylko zwykła powieść i musi być odbierana także jako manifest wolności literackiej.

Utwór ten w pierwotnym założeniu opiera się na abstrakcyjnej grze intelektualnej. Składa się z dziesięciu początków różnych powieści, ukazujących jedno zdarzenie z różnych, odmiennych perspektyw. W tym koncepcie objawia się aspekt polemiki z odbiorcą i kulturą masową, która u schyłku lat siedemdziesiątych niepokoiła artystów. Każdy rozdział to osobna wariacja na temat schematyzmu powieści różnego typu. Calvino subtelnie, z ogromną dozą literackiej erudycji, parodiuje typowe dla ówczesnej epoki style literackie. Wprawny czytelnik może doszukać się nawiązań do rosyjskiej powieści rewolucyjnej, paryskiego kryminału w stylu noir, latynoamerykańskiego realizmu magicznego, orientalnej powieści miłosnej, sztampowego thrillera psychologicznego. Temu, kto nie zna różnych technik i zabiegów literackich "Jeśli zimową nocą podróżny" nie sprawi takiej satysfakcji. Jest to powieść eksperymentalna stworzona nie dla mas, lecz dla wyselekcjonowanych czytelników, cechujących się obyciem kulturalnym. Oczywiście, odbiorca bez zaplecza filologicznego również może zostać wciągnięty w wir akcji, lecz problematyka utworu będzie w takiej lekturze mocno spłycona. A właśnie te erudycyjne głębie niezmiernie fascynują.

Druga strona polemiki to dialog prowadzony z czytelnikiem. Przypomina rozmowę dwóch przyjaciół, którzy pozwalają sobie na chwile irytacji, rozczarowania czy wręcz wściekłości. Do takich skrajnych emocji doprowadza zabieg Calvina polegający na tym, iż każda kolejna historia rozpoczyna się i błyskawicznie kończy w momentach zwrotnych, które mogłyby odpowiedzieć na fundamentalne pytanie o sedno akcji i fabuły. Ten eksperyment jest oczywiście celowy, w założeniu miał wyzwolić odbiorcę z bezrefleksyjnego i bezkrytycznego śledzenia wątków i podporządkowania fabule. Twórczość Calvina zasiewa wątpliwość we własne istnienie, odsłania koturnowość stylu i konwencji. Cała powieść ma cechy autotematyzmu. Literatura opowiada o literaturze. Włoski pisarz stworzył dzieło, które jest hołdem dla sztuki pisarstwa i miłości do sztuki. Właśnie takie metaliterackie emocje przepełniają "Jeśli zimową nocą podróżny".

Płynność i amorficzność stylów w tej powieści dowodzi, iż naczelną wartością literatury pozostaje intelekt, bystrość umysłu oraz umiłowanie konstrukcji i dekonstrukcji. "Jeśli zimową nocą podróżny" może rozczarować czytelników, którzy pragną metaforyki, autoanaliz, egzystencjalnych dramatów. Calvino to rejestrator stylów i tendencji, które nieśmiało próbują zburzyć tradycję literacką, mocno już przebrzmiałą. Po lekturze tej książki narzuca się dość relatywny wniosek. Życie nie jest niczym więcej niż intelektualną przygodą. Tylko i aż.


[recenzję umieściłem wcześniej na swoim blogu]