„(…) Espinozę należy wykląć i usunąć z ludu Izraela. Na mocy aniołów i z wyroku świętych wyklinamy, wypędzamy, przeklinamy i potępiamy Barucha de Espinozę (…) Przeklęty będzie w dzień i w nocy, przeklęty będzie, kiedy się kładzie, i przeklęty, kiedy wstaje, przeklęte będzie jego wejście i wyjście. Oby Pan nie zmiłował się nad nim, oby Jego gniew i zazdrość wybuchły ogniem przeciwko temu człowiekowi i oby wszystkie przekleństwa, które zapisano w tej księdze (Księdze Prawa – przyp. Carmaniola), spadły nań, a Pan wymazał jego imię pod sklepieniem niebieskim. I oby Pan oderwał go na zatracenie od wszystkich plemion Izraela, zgodnie ze wszystkimi przekleństwami przymierza, które zapisane są w tej księdze prawa”[1].

To fragment klątwy rzuconej na Barucha Spinozę – jednego z najbardziej znanych i kontrowersyjnych filozofów XVII wieku. Chociaż znany jest tekst cheremu – jednego z najsurowszych – nie wiadomo czym młody, zaledwie dwudziestoczteroletni, Spinoza zasłużył sobie na tak wielką niechęć gminy żydowskiej w Amsterdamie. Nie zdradza tego wykluczający go ze społeczności dokument ani on sam nie wspomina o tym w listach z tego okresu. W ogóle o Spinozie-człowieku wiadomo bardzo niewiele, choć Spinoza-filozof znany jest ze swoich prac na całym świecie. Ta mgiełka tajemniczości, piętno odrzucenia i samotne życie stały się pożywką dla macedońskiego pisarza, który pisząc powieść, miał niewiele więcej lat niż filozof w chwili rzucenia nań klątwy.

„Chciałem podarować to piękno samotności Spinozy. (…) być może właśnie takie dążenie – do upiększenia czyjejś samotności, jeśli ze zwykłego, ludzkiego punktu widzenia przydaje książce piękna, to ujmuje go na skali wartości krytyki literackiej: brak tu ironii, dystansu i cynizmu, trzech głównych wyznań wiary postmodernizmu, do którego książka ta jednak w żadnym wypadku nie należy. Jest to najbardziej opóźniony utwór pogardzanego przez naszą mądrą epokę romantyzmu. Sentymentalizm został tu przeciwstawiony racjonalizmowi”[2] – napisał Smilevski w posłowiu.

Przyznam, że chociaż obraz wielkiego filozofa, który powstał w moim umyśle po lekturze jego biografii autorstwa Stevena Nadlera był zupełnie odmienny od tego, który stworzył macedoński pisarz, nie potrafiłam się oprzeć jego sugestywnemu przekazowi. Niezwykły zmysł dramaturgiczny Smilevskiego sprawia, że czytelnik niemal natychmiast zostaje mentalnie uwięziony w sieci opowieści – postawiony u łoża zmarłego filozofa prowadzi z nim rozmowę, docieka jego sądów i wyborów. Autor, choć to on nadaje kierunek i sam wydaje się być mocno uwikłany, jest tylko medium, które tę wymianę myśli umożliwia.

Jaki wpływ na samego Spinozę miały jego filozoficzne dociekania, na ile podporządkował własne życie swoim poglądom? Czy człowiek – odrzucający uczucia i emocje jako namiętności, które niewolą ludzką duszę; uważający, że wszystko czego możemy doświadczyć za pomocą zmysłów jest jedynie krótkotrwałą ułudą, bo jedynie wieczny jest Bóg, albo utożsamiana z nim Natura – starał się wyzwolić ze wszelkich afektów i czy rezygnacja z nich przyniosła mu upragnioną wolność i szczęście?

„Ród ludzki żyje w niewoli afektów: pożądanie, radość, żal, nienawiść, strach, nadzieja… Ludzką niemożność powściągania afektów nazywam niewolą, gdyż człowiek podległy afektom, nie jest panem siebie, jest podporządkowany swojemu losowi, w którego władzy się znajduje, i często jest zmuszony iść ku gorszemu, choć patrzy na lepsze. Ten, kto jest wolny od afektów, jest przez swoje poznanie substancji, atrybutów i istoty bliski nieskończoności i wieczności”[3].

Co było przyczyną a co skutkiem? Czy to filozoficzne przemyślenia kształtowały osobowość i potrzeby Spinozy, czy też może tragiczne wydarzenia wywołały w nim strach przed utratą, który przyczynił się do stworzenia teorii, której celem było wskazanie jak uniknąć bolesnych rozczarowań? Czy odrzucenie wszystkiego co ulotne zanim się jeszcze rozpoczęło było rzeczywiście gwarancją wolności i spokoju? Czy Spinoza, który wybrał samotne życie i rządy rozumu umarł jako człowiek spełniony?

„Chciałbym jeszcze raz usłyszeć twoje życie, Spinozo, chciałbym je usłyszeć opowiedziane przez człowieka o zamglonym spojrzeniu, człowieka, który nie jest wolny, Spinozo, który jest we władzy afektów, przez tego Spinozę, który wie, czym są rozpacz i smutek”[4].

W polemikę z poglądami filozofa wdają się kolejne osoby, które pojawiały się w jego życiu, i które były/mogły być dla niego ważne. Kobieta i mężczyzna. Każde z nich pragnie go przekonać, że to właśnie te nietrwałe i efemeryczne rzeczy nadają życiu smak i sens.

„Co, jeśli mój palec umie lepiej myśleć niż mój rozum? I co, jeśli idea twojego bytu nie jest gdzieś poza tobą, co, jeśli twoja istota nie jest w Bogu, tylko jest właśnie tutaj, pod moim palcem, w tym właśnie miejscu? I co, jeśli ten ślad, ten odcisk, to dotknięcie zawiera w sobie ciebie, wszystkie twoje radości, marzenia, smutki, a jednocześnie zawiera mnie, i wszystkie moje marzenia i smutki, co jeśli właśnie to miejsce, w którym spotyka się twoja i moja skóra, jest miejscem, gdzie spotykają się nasze byty? Co, jeśli spotkanie naszych istot jest właśnie tutaj, a nie gdzieś poza nami, gdzieś hen, tam?”[5].

Nawiązania do mitu o nieszczęśliwej miłości Echa do odrzucającego zaloty dziewcząt i chłopców Narcyza są jak odbicia historii podążającego za własnym rozumem filozofa. Bardzo poetycki jest język powieści. Wybrane cytaty i stosowanie powtórzeń niektórych fraz wzmaga ekspresję, podkreśla znaczenie poszczególnych fragmentów oraz buduje pełną rezygnacji i melancholii atmosferę. Podobnie jak w późniejszej „Siostrze Zygmunta Freuda” niepoślednią rolę w budowaniu nastroju pełnią obrazy – nie tylko portrety samego Spinozy. Pojawia się również – powstający w okresie, kiedy w łonie matki kształtował się przyszły wielki myśliciel – obraz Rembrandta „Lekcja anatomii doktora Tulpa”. Trochę jak Tulp odkrywający przed studentami wnętrze ludzkiego ciała Smilevski odkrywa przed czytelnikiem duszę Spinozy. A może swoją własną?

Powieść zatacza koło, czas staje się rozciągliwy i kiedy Rembrandt po raz ostatni dotyka pędzlem obrazu Spinoza umiera i jednocześnie rodzi się na nowo, by jeszcze raz przeżyć swoje życie – takie jakie było w rzeczywistości, a może takie jakie pojawi się ponownie w czyjeś wyobraźni…

- - -
[1] Steven Nadler, „Spinoza”, przeł. Władysław Jeżewski, PIW, 2002, s. 144.
[2] Rozmowa ze Spinozą: Powieść-pajęczyna (Smilevski Goce), przeł. Hanna Karpińska, Oficyna 21, 2005, s. s. 202-203.
[3] Tamże, s. 82-83.
[4] Tamże, s. 84-85.
[5] Tamże, s. 124.

Tekst także na moim blogu: http://okres-ochronny-na-czarownice.blogspot.com/