O tym, że dziewiętnastowieczne sierocińce nie były miejscami przyjaznymi dziecku – dziecku już i tak przez los poszkodowanemu, bo przecież musiało stracić rodziców, by się tam znaleźć – nie trzeba przekonywać nikogo, kto czytał „Olivera Twista”, a choćby i „Anię z Zielonego Wzgórza”, w której pada zaledwie kilka słów tytułowej bohaterki na temat wspomnianej placówki, ale jakże wymownych! Jednak w połowie następnego stulecia sytuacja społeczna i świadomość ludzi powinny były być już zupełnie inne: wszak jeszcze przed II wojną światową ogłoszono pierwszą wersję Deklaracji Praw Dziecka i w najróżniejszych formach (co było zasługą także i jednego z naszych rodaków, Janusza Korczaka) apelowano o traktowanie dziecka z szacunkiem należnym każdemu człowiekowi. Zdawałoby się więc, że dzieci otaczane opieką instytucjonalną od lat 30. wzwyż (wyjąwszy może jedynie tereny działań wojennych, gdzie realia są nieprzewidywalne) powinny dorastać we względnie dobrych warunkach, niekoniecznie nawet materialnych, bo nie każda społeczność dysponuje porównywalnymi środkami, ale przynajmniej nie takich, w których doznawałyby krzywd na ciele i duchu. Zdawałoby się… Rzeczywistość okazała się jednak inna. Przynajmniej gdzieniegdzie. Tak bardzo inna, że gdyby nie personalia konkretnych osób, nazwy konkretnych miejsc i dowody w postaci konkretnych dokumentów, można by „Piekło sierocińca” wziąć za ponurą dystopię, rozgrywającą się w jakimś wykoślawionym świecie, gdzie święci triumfy zło przebrane w szatę dobra. Ale to nie dystopia, to reportaż. Spisany rzetelnie, czarno na białym. I tak przerażający, że dech zapiera.

Do opisanych w nim miejsc trafiały niekoniecznie sieroty. Tych było relatywnie najmniej. Więcej – półsierot i dzieci pozamałżeńskich, którym jedyny rodzic nie był w stanie zapewnić dostatecznej opieki, a nawet dzieci mających pełne, lecz w jakiś sposób upośledzone rodziny (zmagające się ze skrajnym ubóstwem, gruźlicą, alkoholizmem, przemocą domową, oziębłe emocjonalnie czy też kryminogenne), oddanych pod opiekę instytucji czy to w dobrej wierze, że tam będą miały lepiej, niż w domu, czy to dla pozbycia się kłopotu, lub wreszcie odebranych rodzicom na mocy prawa. To jednak nie powinno mieć znaczenia: każde z nich było dzieckiem, któremu trzeba było dać dach nad głową, wikt i opierunek, dostęp do nauki, bezpieczeństwo fizyczne i emocjonalne – a skoro istniały placówki, których misją było tym dzieciom to zapewnić, winny były tę misję realizować, bez względu na wiek, wygląd, naturę czy pochodzenie podopiecznych. Tym bardziej, jeśli były to placówki prowadzone przez ludzi, którzy z definicji powinni byli czynić dobrze, bo przecież świadomie wybrali życie w służbie religii, mającej to za naczelne hasło. A jednak to, co się działo i w Sierocińcu Świętego Józefa w Burlington (USA, stan Vermont), i w innych wspomnianych w tekście domach sierot, od dobra było zgoła dalekie…

Rozdzielanie rodzeństw i izolowanie ich od siebie, utrudnianie kontaktów z dorosłymi członkami rodziny (o ile ci żyli i chcieli dziecko widywać). „Wychowywanie” za pomocą straszenia, gróźb, publicznego upokarzania i ośmieszania dzieci, które źle wykonały jakąś zleconą czynność lub zrobiły coś, czego zrobić nie miały, albo robiły wszystko dobrze, ale komuś nie spodobała się ich mina, sposób mówienia, a nawet to, że wyglądały inaczej, niż reszta, bo były rude, otyłe czy innej niż biała rasy. Kary fizyczne, od „banalnego” trzepnięcia po palcach linijką lub przeciągnięcia po pośladkach paskiem, zmuszania do wielogodzinnego stania w kącie czy klęczenia na grochu, aż po bicie kijanką do bielizny, pogrzebaczem, kańczugiem, kopanie, rzucanie o ścianę (niejedno z dzieci w wyniku doznawanych obrażeń trafiało do szpitala, gdzie dziwnym zbiegiem okoliczności nikt nie dochodził przyczyny „wypadku”, a ile zmarło nie otrzymawszy pomocy, tego do dziś nikt nie wie, są tylko przypuszczenia na podstawie zeznań nielicznych już żyjących świadków…), oraz – może nie bezpośrednio groźne dla życia i zdrowia, ale wyjątkowo obrzydliwe – zmuszanie do zjadania własnych wymiocin. I wreszcie to, co wydawało się najbardziej nieprawdopodobne, bo nadużycia seksualne popełniane na dzieciach z samej swej istoty są tak ohydne, że trudno przyjąć do wiadomości, iż ludzie w ogóle coś takiego robią – a jeszcze trudniej, że robi to ktoś, kto rzekomo tak kocha Boga, że aż dla niego wyrzekł się czynności seksualnych z osobami dorosłymi…

Gdyby w pewnym podopiecznym burlingtońskiego sierocińca po wielu latach od doznanych tam przeżyć coś nie pękło, gdyby prawnik, któremu Joseph Barquin powierzył swoją historię, był jednym z tych, którym bardziej zależy na dobrych układach i dobrych zarobkach, niż na dochodzeniu prawdy i egzekwowaniu sprawiedliwości, może jeszcze dzisiaj te koszmarne zdarzenia byłyby nadal znane tylko garstce „przetrwańców”, którzy nawet między sobą niechętnie je wspominali. Christine Kenneally, która najpierw nadała procesowi rozgłos w prasie, a potem przez wiele lat zbierała informacje na temat przeżyć wychowanków amerykańskich, kanadyjskich i australijskich sierocińców, ukazuje w swoim reportażu wyrazistą panoramę tego zjawiska, mówiąc w imieniu także i tych jego bohaterów, którzy już nie żyją, ale przed śmiercią zdążyli powierzyć jej swoją część traumatycznych wspomnień.

To trudna lektura. Trudna nie ze względu na nielinearny chronologicznie układ treści czy na drobiazgowe relacjonowanie rozmów z sali sądowej, ale przede wszystkim na przedmiot opowieści: czytanie o doznaniach krzywdzonych dzieci jest tak przykre, że po kilkunastu czy kilkudziesięciu stronach trzeba książkę odłożyć i zrobić przerwę (a stron jest ponad czterysta). Czy wobec tego czytać warto? Kto czuje się na siłach, powinien, bo złu można przeciwdziałać tylko wtedy, gdy się jest świadomym jego istnienia. I nie chodzi tu o ogniskowanie uwagi na kościele katolickim, w którego kręgu miały miejsce akurat te wydarzenia (choć faktem jest, że ma on wyjątkowe zdolności do ukrywania nieprawości popełnianych przez jego funkcjonariuszy), a który dziś już stracił na znaczeniu, jeśli chodzi o opiekę nad osieroconymi czy zaniedbanymi dziećmi, lecz o to, by tą opieką nie zajmowali się ludzie mający skłonności do przemocy, nieważne, czy są kobietami, czy mężczyznami, cywilami czy sługami Bożymi.