Książka: Tajemniczy przybysz

„Tajemniczy przybysz” jest chyba najdziwniejszą i najbardziej przejmującą książką M. Twaina. Pisał ją po przejściu tragedii życiowych. Rozgoryczony i rozczarowany ludźmi i światem. Punktem wyjścia powieści jest napotkanie przez grupkę chłopców żyjących w małej wiosce w XVI-wiecznej Austrii... anioła, który na pytanie, jak się zwie – odpowiada skromnie: Szatan. Wyjaśnia, że jest aniołem i bratankiem upadłego anioła. Młody Szatan demonstruje kilka magicznych sztuczek. Twierdzi, że jest w stani...

W „Listach z Ziemi”, książce napisanej już po wydaniu „Tajemniczego przybysza”, głównym bohaterem był Szatan – potężna istota zesłana na ziemię w celu odbycia kary za krytykę boskich postanowień. W „Tajemniczym przybyszu” postacią, wokół której rozwija się akcja, jest również Szatan – imiennik i siostrzeniec bohatera „Listów”. Szatan z „Tajemniczego przybysza” to anioł, wywodzący się z rodu „księcia ciemności” (siostrzeniec „złego” Szatana), reprezentant „nieba”, rozumianego jednak nie jako k...

Pozbawiona zbędnych opisów, żywa, oparta na kolokwialnym dialogu proza Twaina nic nie straciła ze swej siły po latach. Nie to jednak stanowi o powodzeniu jego pisarstwa, a raczej należałoby sformułować to tak, że jest ono pochodną czegoś o wiele głębszego, będącego całościową wizją świata, nacechowaną właściwym osobowości Marka Twaina humorem. Jest to jednak specjalny rodzaj humoru... nie ma nic w sobie z beztroskiej zabawy, przeglądania się w krzywych zwierciadłach w wesołym miasteczku. Jego korzenie sięgają głęboko, gdyż osadzone są w dramacie ludzkiej egzystencji.

Mark Twain od samego początku nie miał złudzeń co do natury ludzkiej. Trzeba przyznać jednak, że nie miał również złudzeń co do samego siebie. Widząc i eksponując słabość natury ludzkiej, nigdy nie czynił tego z pozycji wyższości, gdyż przez całe życie dręczyło go poczucie winy. Dlatego też, być może, jego satyra nie jest zjadliwa, gdyż łagodzi ją zawsze wyrozumiałość pisarza. W "Tajemniczym przybyszu", poszczególne zdarzenia wpisane są w kosmiczny plan i ilustrują tezę bardziej ogólną. "Czarny" humor Twaina przybliża się tutaj do Swiftowskiej satyry. Znamienna jest zwłaszcza scena, w której młody Szatan tworzy z prochu ziemi małych ludzików, ujawniających te same wady i słabostki, co prawdziwi ludzie. Ten trick formalny pozwala autorowi ukazać w pomniejszonej skali arcyważne sprawy, które zaprzątają ród ludzki. Jest to jak gdyby spojrzenie na życie z drugiej strony lunety, sprowadzenie rzeczywistości do właściwych proporcji w dosłownym i przenośnym tego słowa znaczeniu. W "Tajemniczym przybyszu" nie brak tego rodzaju scen, wrażających się w pamięć, niezwykle plastycznie odmalowanych, w których odnajdujemy przebłyski humoru dawnego Twaina.

"Tajemniczy przybysz" to zarazem faustowska opowieść, której dramatis personae stanowią trzej młodzi chłopcy - sam narrator jest również kilkunastoletnim chłopcem i nazywa się Teodor Fischer - lecz równie dobrze mógłby być Huckiem lub Tomkiem. Szatan zaś nosi charakterystyczne nazwisko Traum - co potwierdza, iż jego domeną są sny i marzenia. Wielowymiarowa postać młodego Szatana w tej powieści może też być rozpatrywana w psychologicznym planie jako wcielenie ukrytych pragnień tych chłopców. Wprowadza on ich w inną rzeczywistość, odsłania przed nimi przyszłość, przenosi z miejsca na miejsce, w jego obecności wszystko nabiera intensywności istnienia. Spotkanie z Szatanem staje się dla chłopców inicjacją we własną psychikę, ujawnieniem potencjalnych mocy, nigdy nie przeczuwanych, zepchniętych na samo dno podświadomości. Nadto fantastyka Twaina, podobnie jak w "Fauście" Goethego, gdzie Mefistofeles występuje jako alter ego bohatera, ma charakter metafizyczny.

(Z "Posłowia")

[Wydawnictwo Literackie, 1982]